Niet alleen werk ik in mijn vrije tijd graag met klei, daarnaast mag ik ook graag reizen. Door de prachtige gebouwen die ik op reis zie heb ik gaandeweg meer aandacht gekregen voor architectuur. En dan vooral architectuur met gebruik van baksteen (toch weer die link naar de klei).
Natuurlijk kent Nederland zelf prachtige gebouwen dankzij een lange traditie van bouwen met bakstenen. Maar ook in andere landen zijn zeer bijzondere gebouwen van baksteen te vinden.
Hierbij een tip voor de reiziger die ook interesse heeft in bakstenen gebouwen. In dit geval vooral voor reizigers die naar Oezbekistan gaan!
Bezoek zeker het Ismaël Samanid mausoleum!
Een klei maar prachtig mausoleum, geheel gemaakt van bakstenen en mortel. Ik ben hier zelf helemaal weg van.
Dit mausoleum, ook wel de Tombe van de Samaniden genoemd, staat in Buchara in Oezbekistan en valt direct op door het ontbreken van geglazuurde tegels. Dat maakt het een bijzonder gebouw in een stad waar veel gebouwen versierd zijn met blauw/turquoise tegels.
Ik vind dit zelf zo'n bijzonder gebouw dat ik er graag wat meer over wil vertellen. Voordat ik over het gebouw zelf vertel eerst wat over de familie die opdracht tot de bouw van dit mausoleum heeft gegeven: De Samanid familie.
Daarna ga ik in op het gebouw zelf, en waarom ik het zo bijzonder vind.
De Samaniden
De invloedrijke Samanide familiedynastie was van Perzische afkomst en heerste gedurende de 10e eeuw over een gebied in Centraal Azië. Dit grote gebied omvatte (delen van) de huidige landen Afghanistan, Iran, Oezbekistan, Tadzjikistan en Kazachstan.
In die tijd was Buchara de hoofdstad van het rijk van deze familie en door de strategische ligging aan handelsroutes was een belangrijke politieke, economische en culturele stad.
De naam Samanid verwijst naar de oorspronkelijke stichter van deze dynastie, Saman Khoda. Maar de belangrijkste heerser uit deze familie is Ismaël Samanid, die heerste in de periode 892-907.
Het mausoleum is waarschijnlijk gebouwd ten tijde van de heerschappij van Ismaël Samanid en is naar hem vernoemd.
Onderzoekers zijn op een document gestuit uit (ongeveer) 1568, wat weer een kopie was van een (Waqf*) document uit de 10e eeuw, waaruit blijkt dat Ismaël een stuk land heeft gedoneerd voor de tombe voor zijn vader Ahmad b. Asad.
Een andere optie is dat niet Ismaël, maar zijn kleinzoon Nasr ibn Ahmad ibn Ismail (heersend in de periode 914-942) opdracht tot de bouw van dit prachtige gebouw heeft gegeven. In het mausoleum zijn drie sarcofagen gevonden, waarvan één voor deze kleinzoon. De andere twee zijn waarschijnlijk voor Ismaël Samanid en zijn vader Ahmad, maar zijn schijnbaar niet officieel geïdentificeerd.
* Een Waqf document is een niet overdraagbaar contract uit het islamitische recht, waarmee een donatie van bijvoorbeeld een gebouw of een stuk land kan worden gedaan. Dit vanuit het oogpunt van liefdadigheid, zonder de intentie om de geschonken activa terug te nemen. Begunstigden van deze donatie kunnen onder andere de familie van de contractant zijn.
De bouwperiode van het Ismaël Samanid mausoleum.
Ongeacht de precieze opdrachtgever, het mausoleum dateert uit de eerste helft van de 10e eeuw.
Op zich al bijzonder, want oorspronkelijk was het vanuit de islam niet toegestaan om een mausoleum te bouwen om overleden personen te eren. Zoals ik het heb begrepen hebben de culturen en tradities van de oude volkeren (die juist gericht waren op het eren van de overledenen door een mausoleum) op dit onderdeel stand gehouden ondanks de verspreiding van de islam. Gaandeweg heeft het mausoleum zich steeds verder verspreid in islamitische gebieden.
Hoe ziet het mausoleum eruit?
Vergeleken met veel andere gebouwen die ik in Buchara heb gezien: klein maar fijn!
Met fijn bedoel ik vooral de uitmuntende decoratie van bakstenen, gemetseld in zoveel verschillende patronen dat je eindeloos naar het gebouw kan kijken en steeds weer nieuwe patronen kan ontdekken. Ik was er met een groep en kon daardoor niet mijn eigen tijd bepalen. Ik had graag langer de tijd gehad om alleen al naar het gebouw te kijken
Bakstenen als enige bouwmateriaal
Het gebouw bestaat uit een vierkant basis en vormt een kubus met daarop een koepeldak. Iedere zijde van de kubus is schijnbaar 10,8 meter lang (sorry, niet persoonlijk nagemeten...).
De bakstenen zijn cremekleurig (of zandkleurig, net hoe je het noemt). Het gehele gebouw is van baksteen, niet alleen de muren (bijna 2 meter dik aan de basis!), maar ook de decoratie aan zowel binnenkant als buitenkant. Geen geglazuurde tegel te bekennen, die kwamen pas later!
De “standaard” gebruikte bakstenen zouden afmetingen van 22/26 cm in het vierkant hebben en 4 cm hoog te zijn. Deze standaard bakstenen worden afgewisseld met speciaal gevormde stenen en andere elementen, waarvoor mallen zijn gebruikt. Tevens zouden de bakstenen waar nodig op maat zijn gehakt.
De mortellaag tussen de bakstenen is ongeveer 1 cm dik. Je kan dus duidelijk zien dat de stenen gemetseld zijn, in tegenstelling tot sommige gebouwen van natuursteen waarbij de bouwers deze bijna naadloos op elkaar aan hebben laten sluiten.
Hoewel het gebouw dus bestaat uit relatief simpele baksteenelementen, is hiermee een ongelooflijk complex geheel gecreëerd. Het gebruik van de sterke bakstenen (ten opzichte van bijvoorbeeld hout en stucwerk) is ook één van de redenen dat het gebouw zolang intact is gebleven (over een andere reden later meer).
Architectonische elementen
In het gebouw zijn elementen van verschillende bouwstijlen gecombineerd, en door sommige elementen deed het me ergens denken aan een klein (mini eigenlijk) fort. Maar dan wel een uitmuntent versierde versie!
De kubus loopt aan de bovenzijde een tikkeltje taps toe, en kent op de 4 hoeken 4 ingebouwde, ronde zuilen. Dit is ook terug te vinden in de vroege Sogdische architectuur.
Het vierkantige kenmerk van het gebouw, gecombineerd met de 4 bogen (aan iedere zijde één), lijkt op de structuur van de vuurtempels van het Zoroastrisme. Ook de ronde, zon-achtige elementen lijken een verwijzing hiernaar. Dit sluit ook aan bij de tijd, want in de 10e eeuw waren er nog groepen Zoroastrians, die pas aan het begin van hun overgang naar de islam stonden.
Met de bakstenen zijn een veelheid aan patronen gemetseld, zoals een vlechtwerkpatroon, een schaakbord patroon, een zigzag patroon en nog veel meer. Ook deze patronen schijnen uit verschillende culturen/architecturen te komen. Gezien de kwalitatief uitmuntende, gelijkende versiering aan zowel binnenzijde als buitenzijde gaat men er vanuit dat het gehele gebouw door dezelfde bouwer is gebouwd en gedecoreerd. Dit moet een meestermetselaar zijn geweest!
De Koepel
De koepel zelf heeft een diameter van ongeveer 7 meter en is dus niet veel kleiner dan het onderliggende gebouw. En hier direct het probleem uit vroeger tijden: rond sluit niet zo lekker aan op vierkant...
Om de koepel te realiseren is daarom gebruik gemaakt van een vierbogensysteem, waarbij vanuit iedere hoek een boog de koepel ondersteund.
Hierbij is voor het eerst in Centraal-Azië gebruik gemaakt van Squinches om de overgang van vierkant naar rond te maken. Ook kan je Muqarnas (decoratieve elementen welke op stalactiten lijken) zien binnen in deze squinches. Beide zaken zijn later wijdverbreid gebruikt in de Islamitische bouwstijl.
Aan de buitenkant is de overgang van vierkant naar koepel op slimme wijze gecamoufleerd door een galerij. Deze galerij laat 10 bogen met vensters zien aan iedere zijde, wat ook het enige licht is dat het mausoleum aan de binnenzijde kent. Tenminste, als de (latere) deuren dicht zijn. De vensters zijn er overigens niet alleen voor het licht, maar voorkomen ook dat het geheel niet te zwaar werd bij de bouw.
Wat me opviel is dat deze kleine bogen relatief rond zijn, in tegenstelling tot de bogen bij de ingang, welke een meer puntige vorm kennen. Bij iedere boog is net een iets ander patroon van bakstenen gemaakt. Soms zijn de verschillen heel subtiel.
Naast de grote koepel zijn op de hoeken 4 kleine (decoratieve) koepeltjes zichtbaar, iets verder naar binnen gelegen dan de vier ronde zuilen op de hoeken van de vierkante basis.
De koepel en het vierkante gebouw hebben daarnaast nog een symbolische betekenis!
De koepel staat voor de hemel, en het vierkant verwijst naar de aarde en naar de Ka'aba in Mekka. Samen vertegenwoordigen ze het heelal.
Waarom is dit mausoleum bijzonder?
Wat mij betreft vanwege een drietal punten:
-
Historische relevantie,
-
Het staat nog en is relatief ongeschonden,
-
Je blijft kijken naar al die verschillende decoratieve patronen!
Gezien de kwaliteit en mate van detail van de decoratie van het gebouw lijkt het onwaarschijnlijk dat dit de eerste keer was dat een dergelijk gebouw werd gebouwd. Echter, voorgaande gelijkende gebouwen zijn niet bewaard gebleven, en daarmee is het Ismaël Samanid Mausoleum het oudste bewaard gebleven islamitische mausoleum.
Daarbij is het ook een van de oudste gebouwen in Buchara.
Sommige bronnen vermelden dat de Mongolen tijdens hun invasie in 1220 zo onder de indruk waren van het gebouw dat ze het als enige gebouw van Buchara niet zouden hebben verwoest, maar volgens andere bronnen is het gebouw vooral gered van de verwoestende Mongoolse invasie omdat het niet zichtbaar was. Het mausoleum heeft namelijk vele jaren begraven gelegen onder een laag zand....
Dit is ook de reden dat het gebouw gedurende de jaren daarna grotendeels ongeschonden bewaard is gebleven, totdat de Sovjet archeoloog Shishkin het gebouw rond 1930 ontdekte en heeft laten uitgraven uit het zand.
Vervolgens is de rest van de begraafplaats, gelegen rondom het mausoleum, door de Sovjets omgezet in een groot geasfalteerd “park”. Toch wat jammer.... Gelukkig is er rond het mausoleum wel gezorgd voor wat aankleding met planten.
Het is zeker de moeite waard om dit gebouw te bezoeken, en zelf had ik het erg graag op verschillende tijdstippen willen zien om te zien wat het zonlicht doet met de patronen. Zeker aan het eind van de dag moet het effect van licht en schaduw bij de patronen een bijzonder gezicht zijn. Helaas was ik er midden op de dag, maar ook op dat tijdstip heb ik me staan vergapen aan al die verschillende patronen.
Als ik ooit nog eens in Buchara ben ga ik zeker terug om dit mooie gebouw nogmaals te zien.
Mis het Ismaël Samanid mausoleum niet als je in Buchara bent!
Reactie plaatsen
Reacties