Als keramiekliefhebber had ik vorig jaar ik een geweldige tijd met het bekijken van de vele tegels in Lissabon tijdens mijn vakantie in Portugal.
Overigens is daar zeker (veel) meer te zien en te beleven dan alleen tegels! Maar dat is nu eenmaal waar ik voor viel tijdens deze vakantie.
Aangezien het maar de vraag is of ik dit jaar nog een reis ga maken, geniet ik nog even na door een stukje te schrijven over het met de hand beschilderen van de beroemde Portugese tegels. Dit heb ik in Portugal uitgelegd gekregen van een tegelschilder. Een bijzonder vakantiemoment waarop ik nog altijd met veel plezier terugkijk.
Meer over de Portugese tegels, de Azulejos, kun je in mijn eerdere post lezen: Must See! Azulejos in Portugal
Daarin zie je naast geschilderde tegels ook vele andere soorten tegels.
Ontmoeting met een tegelschilder
Al struinend door de befaamde wijk Alfama in Lissabon stond ik op de hoek van een drukke straat even uit te puffen. De temperatuur in combinatie met die heuveltjes bleek een behoorlijke training van de kuitspieren. Dat was echt wel even anders wandelen dan in het vlakke Nederland!
Eenmaal wat uitgeblazen begon ik eens goed om me heen te kijken. Jullie raden het al... Ik stond pal voor een tegelwinkel.
Binnen kon ik om het hoekje nog net iemand bezig zien, maar vanuit mijn rustplekje kon ik niet meer dan dat zien. Nieuwsgierig ben ik naar binnen gestapt. Wat bleek: er was een tegelschilder bezig!
Omdat het verder rustig was in de winkel was er alle tijd voor een praatje. Toen hij mijn interesse opmerkte heeft hij het hele proces gedemonstreerd. Geweldig!
Ik mocht ook foto's maken. Uit privacyoverwegingen zien jullie op de foto's alleen zijn handen, maar die doen dan ook het werk...!
Hoe beschilder je een tegel – het originele proces
Hieronder heb ik het ambachtelijke proces van een tegel met de hand beschilderen beschreven zoals de tegelschilder dit mij heeft laten zien. Voor het overzicht heb ik hier 6 stappen in gemaakt.
Dit is zeker niet de enige methode om afbeeldingen op een tegel te schilderen. Er zijn bijvoorbeeld ook schilders die gebruik maken van stencils met uitsparingen. Waarbij soms meerdere stencils over elkaar worden gebruikt om tot 1 afbeelding te komen.
Het originele, ambachtelijke proces vond ik zelf leerzamer en is ook thuis met weinig middelen uit te voeren. Een tekening overtrekken is een stuk simpeler dan stencils maken en kan naar mijn idee ook met veel meer detail worden gemaakt.
Stap 1: De afbeelding overtrekken op papier
Ik ben er nog niet helemaal achter wat voor papier de tegelschilder heeft gebruikt om de afbeelding (de engel) op over te trekken. Het was geen gewoon papier, meer iets van overtrekpapier. Maar dan wel een kwalitatief goede, wat dikkere variant dan die ik tot nu toe heb kunnen vinden.
De oorspronkelijke afbeelding is wel op normaal, stevig papier en functioneert iedere keer als basis. Je hoeft dus maar 1 keer een goede tekening te maken. De overgetrokken tekening zal overigens ook meerdere keren meegaan denk ik, maar voor de demonstratie was de tegelschilder zo aardig om ook dit stuk van het proces te tonen!
Zoals op de foto zichtbaar is zijn in dit geval ook de hoeken van de tegel in de tekening opgenomen. Op deze manier weet je zeker dat de overtrokken tekening goed op de tegel wordt geplaatst, en is het minder erg als deze tijdens het overnemen even verschuift. Je kan hem altijd met behulp van de hoek aanduidingen weer goed leggen.
Stap 2: Gaatjes prikken op de lijntjes
Als de afbeelding eenmaal op overtrekpapier is overgenomen is het tijd om gaatjes te prikken op de lijntjes. Dat lijkt een hoop werk, maar zo te zien is alleen wat ervaring nodig. De tegelschilder was er in ieder geval razendsnel mee en was zo klaar met dit werk!
Als ondergrond werd een dik, glad stuk piepschuim gebruikt.
Als naald iets van een dikke naald met handvat zodat deze lekker vastgehouden kan worden. Door het met een naald te doen kan je makkelijk alle hoekjes van de afbeelding meenemen. Juist op die plekken is het van belang om gaatje te prikken, om zo de afbeelding scherp te krijgen.
Stap 3: De afbeelding overzetten op een geglazuurde tegel
De bisquit gebakken tegel was al geglazuurd met een laagje witte glazuur, maar nog niet gebrand in een glazuurstook. De aangebrachte glazuurlaag kan je dus beschadigen.
Maar juist met deze techniek is die kans heel klein!
De tegelschilder deed ook deze stap razendsnel.
Nadat de tekening goed op de tegel was gelegd (met behulp van die hoekjes op de tekening) haalde hij een paar keer een zakje houtskoolgruis over de tekening met de gaatjes heen. Hierbij komt er als je het goed doet een klein beetje houtskoolgruis via de gaatjes op de tegel terecht. En zo staat de afbeelding in stippen op de tegel!
Hierbij is er nog iets wat handig is om te weten. De originele afbeelding komt in spiegelbeeld op de tegel, omdat je de overgetrokken afbeelding waarin de gaatjes zijn geprikt omgekeerd op de tegel legt.
Dit betekent dat je de originele afbeelding dus in spiegelbeeld moet maken van hoe je deze op de tekening wilt hebben.
De reden (zoals ik het begreep) dat je de tekening omkeert is dat aan de onderkant het papier iets omhoog staat van het prikken van de gaatjes. Door aan deze zijde het houtskoolgruis te gebruiken blijft er net iets meer gruis hangen wat op de tegel terecht komt.
Stap 4: De lijnen schilderen op de tegel
De belangrijkste lijnen zijn zichtbaar via de puntjes en worden nu geschilderd met en fijn penseel.
Op de foto's is zichtbaar dat de tegelschilder voor iedere volgende stap een ander penseel gebruikt.
De tegelschilder werkte bij het schilderen op een soort schildersezel, wat het schilderen gemakkelijker maakt.
Als ondersteuning voor zijn hand gebruikte hij een stevige stok met een stuk spons aan het uiteinde, welke hij tegen de schildersezel aandrukte. Hierop kon hij met zijn hand steunen tijdens het precieze schilderswerk.
Ook zie je dat hij de tegel laat steunen op een andere tegel, zodat de tegel hoger op de schildersezel staat. Zo zit de onderrand van de schildersezel niet in de weg en heeft de tegelschilder een betere werkhouding.
Stap 5: De afbeelding verder invullen door het toevoegen van schaduwen
Nadat de lijnen waren geschilderd begon de tegelschilder met het aanbrengen van schaduwen en overige toevoegingen aan de afbeelding. En hier bleek wel dat hij ook echt kon tekenen en schilderen, want dit ging uit de vrije hand en zonder voorbeeld om af te kijken.
Voor deze stap gebruikte hij deels een dunnere variant van het glazuur, om zo een lichtere kleur blauw te krijgen en een kort, puntig penseel. Als laatste bracht hij met een wat langere, zachte penseel nog weer wat donkerder blauw aan op plekken om een levendige afbeelding te krijgen.
Stap 6: De resterende vlakken op de tegel inkleuren
Bij veel tegels wordt dit gewoon leeg gelaten, op de onderlaag van witte glazuur na. Bij andere tegels wordt voor meer kleur gekozen.
Dat was ook waar de tegelschilder bij deze tegel voor koos.
Met een vlak penseel schilderde hij de resterende vlakken in een gele kleur, waarbij hij wat wegbleef van de lijnen van de tekening.
En zo stond daar in korte tijd een nieuwe tegel om gebakken te worden!
Ik vond het bijzonder om te zien hoe een ervaren ambachtsman zo'n handmatig proces toch razendsnel kan uitvoeren en daardoor toch aardig aantallen kan produceren op een dag.
Wat het extra boeiend maakt is dat dit in feite een heel oud proces is dat over de hele wereld is en nog wordt toegepast bij het met de hand beschilderen van tegels.
Voor wie dit jaar tijdens de vakantie in Nederland blijft: Veel van de tegels die je bijvoorbeeld ziet in het Tegelmuseum in Otterlo in Nederland zijn op dezelfde wijze beschilderd.
Reactie plaatsen
Reacties
Als "overtrekpapier" kan je heel goed de doorschijnende puinafvalzakken van de Action gebruiken